In het kader van de tentoonstelling “Can you feel it? Tactility and/in print” in het Frans Masereel Centrum (20.06 tot 11.10.2015) nodigde curator Freek Lomme mij uit een tekst te schrijven voor de nog te verschijnen publicatie over dit onderwerp. Hieronder mijn bijdrage:

Can you feel it? Publicatie en tentoonstelling.
Grafisch ontwerp: Pierre Martin Vielcazat.
Papier advies voor de publicatie: De Monsterkamer

Tactiliteit (hoe iets aanvoelt; glad, zacht, ruw, etc.) is een begrip dat momenteel een belangrijke factor is in papieren publicaties. Via de tastzin oriënteren we ons en maken wij contact met onze fysieke omgeving. Los van de visuele en auditieve mogelijkheden, zijn digitale media wanneer het aankomt op de tastzin nogal beperkt en vrij eendimensionaal. Wat je voelt tijdens het gebruik van een computer of smartphone is niet veel meer dan de toetsen van een toetsenbord of het glas van een beeldscherm, dat hoogstens een trilling afgeeft. Hoewel er ontwikkelingen gaande zijn om via touchscreens ook de tastzin op nieuwe manieren aan te spreken via haptic feedback, staat deze techniek nog in de kinderschoenen. Van de vijf zintuigen ‘zien’, ‘horen’, ‘proeven’, ‘ruiken’ en ‘voelen’ adresseren digitale media slechts zien en horen in ruime mate. We missen dus een stukje van de realiteit, want proeven, ruiken en voelen komen er nauwelijks aan te pas. Dit verklaart de enorme behoefte die ik op dit moment waarneem aan zowel papier als druktechnieken die de tastzin benadrukken.

Touchscreen

‘Voelen’ ontbreekt nagenoeg in de digitale wereld, terwijl we dat óók willen ervaren, omdat het onderdeel is van de waarneming. Hiervoor biedt drukwerk een enorme kans. Met een historie van duizenden jaren en ontelbare uitdrukkingsmogelijkheden zijn papier en drukwerk fantastische vehikels om de realiteit te verkennen en de verbeelding te stimuleren d.m.v. de tastzin. Met tactiel drukwerk kun je je onderscheiden, niet alleen van het beeldscherm, maar ook van ander (bulk)drukwerk.

Vanuit mijn praktijkervaring als papieradviseur signaleer ik hieronder een paar opvallende ontwikkelingen op het gebied van tactiliteit:

Visitekaartjes ‘Dick, dicker, am dicksten?’
Het visitekaartje, een eenvoudig kaartje ter grootte van een creditcard met daarop je (adres)gegevens dat je afgeeft aan een zakelijke relatie, zodat hij/zij je gegevens onthoudt – wat zou dit meer hoeven zijn dan een onopvallende informatiedrager? Toch zie je een neiging naar steeds dikkere kaartjes, tot wel een halve centimeter dik. Niet echt praktisch, maar het maakt wel indruk. De Duitse papierleverancier Metapaper heeft een campagne gelanceerd getiteld ‘Dick’, ‘Dicker’, ‘Am Dicksten’ voor een papiersoort die speciaal ontwikkeld is om dikke visitekaartjes te kunnen printen op een digitale drukpers. Multiloft heet het papier, het bestaat uit een digitaal te bedrukken toplaag, die je kunt verlijmen met één of meerdere gekleurde tussenlagen van karton. De lijm is al op het papier en karton aangebracht en kan zo mee door de printer, dat maakt dit papier zo makkelijk te verwerken. Het Amerikaanse moo.com biedt dezelfde kaartjes aan met de slogan ‘A difference you can truly feel’, ‘everyone who receives one will experience a quality and weight like no other card.’

Multiloft papier

Een ander voorbeeld is een gekleurd papier genaamd  ‘Colorplan’. Colorplan is leverbaar in 50 kleuren en 8 gewichten (tot 700 g/m2 dik). Je kunt hiervan meerdere lagen op elkaar laten verlijmen. ‘Duplexing’ heet dit. Deze techniek wordt veelvuldig gebruikt voor visitekaartjes, waarvan de voorzijde een andere kleur heeft dan de achterzijde. De trend naar visitekaartjes met overgewicht is ook een internetdrukker als Drukwerkdeal.nl niet ontgaan. Zij bieden o.a. aluminium kaartjes van 0,4 mm (1080 g/m2). Gewicht is dus een belangrijk sleutelwoord als het gaat om tactiliteit.

Opleving van ‘oude’ druktechnieken
De recente opleving van ‘oude’ druktechnieken zoals letterpress (boekdruk) en risoprint (stencildruk) zie ik als een aanwijzing dat tactiliteit op dit moment een centrale rol speelt in het onderscheidend maken van drukwerk. Letterpress is weer helemaal hip, dit past in de bredere maatschappelijke behoefte aan authenticiteit en puurheid. Letterpress is een tactiele druktechniek bij uitstek vanwege het bewerkelijke proces, het gebruik van loodzetsel of clichés, zware persen en inkt die aan plamuurmessen kleeft. Het is mogelijk letterpress drukwerk in hoge oplage te laten produceren bij een drukkerij die gespecialiseerd is in foliedruk, of je kunt (zelf) aan de slag in een kleine gespecialiseerde letterpress-studio. Door de hoogdruk ontstaat er een zogenaamde ‘moet’ in het papier, een voelbaar en blijvend reliëf. Vroeger was het de kunst om de moet zoveel mogelijk te vermijden. Nu kiest men vaak voor letterpress juist vanwege die moet in het papier. De papierleveranciers spelen hier op in en produceren speciaal papier dat een groot percentage katoen bevat, zodat de moet lekker diep is aan te brengen. De papierfabriek Gmund uit Duitsland maakt het ‘Gmund Cotton’, een 100% katoenpapier met een dikte tot wel 900 grams. Gmund omschrijft het zo: ‘Pure cotton, soft and gentle, elegant and superlatively thick. Feeling is believing!’ Met letterpress heb je letterlijk iets in je handen, het hele proces vereist een hands-on mentaliteit.

Papier met een preeg. Tegenwoordig wordt een diepe indruk in het papier als een haptische kwaliteit beschouwd. Papier: Gmund Cotton. Foto: Gmund.com

Ook risograph, het oude stencil printen uit de jaren ’60 en ’70, kent een revival. Kunstenaars, ontwerpers en onafhankelijke uitgevers experimenteren met riso. Risodrukken is een betaalbare techniek voor het produceren van kleine oplages. In Nederland zijn Knust in Nijmegen en het Charles Nypels Lab  aan de Jan van Eyk Academie er in gespecialiseerd. Deze laatste organiseerde  in 2014 de eerste Internationale RISO Expert Meeting. Riso inkt op papier veroorzaakt een bijzonder intens effect. De inkt wordt geabsorbeerd door het papier en de kleur knalt er letterlijk van af. Als je niet uitkijkt kan de inkt kan gaan vlekken of aan je vingers kleven. Voor Riso zijn alleen de wat ruwere (opdikkende) papiersoorten geschikt. Dit draagt bij aan de rauwe, DIY, niet-pretentieuze uitstraling, die erg verschilt van het offset en digitale drukwerk dat we dagelijks om ons heen zien.

‘Met de Riso ga je terug naar de basis, je bent een soort alchemist die zijn eigen kleuren mengt. En het is lekker tactiel; je kiest zelf je papier, je stopt zelf de inkt in het apparaat.’ Sigrid Calon

Papier met touch
Papier moet je zien én voelen. Dat is de reden waarom ik De Monsterkamer heb opgezet, een fysieke database van papier waarvan vooralsnog geen digitaal equivalent bestaat. Sommige leveranciers hebben een indrukwekkende website, zie bijvoorbeeld www.gfsmith.com of gmund.com, waar je een redelijk beeld krijgt van de kleur en structuur van het door hen aangeboden papier, maar het voelen ontbreekt. Toch essentieel!

The Paper Book van Arjo Wiggins

De afgelopen jaren is er een krimp opgetreden in de papierproductie met als gevolg dat een goot aantal papiersoorten niet meer leverbaar zijn. Toch blijft de sector innoveren. Ook op het gebied van speciaal papier. Papierfabrikant Arjowiggins heeft zojuist een collectieboek van 3,5 kilo uitgebracht: The Paper Book, met daarin hun volledige collectie creatief papier op A4. De collectie van Arjowiggins bevat meerdere innovatieve papiersoorten met een speciale ‘touch’. Zo is er ‘Curious Touch’ papier met een sensuele, zacht rubberachtige coating. Een ander voorbeeld is het ‘Curious Matter’ een papier bedekt met microscopisch kleine bolletjes aardappelzetmeel, waardoor het aanvoelt als zand, of zacht schuurpapier.

De nieuwe papiercollectie van G.F Smith

Ook de Engelse papiergroothandel G.F Smith presenteert hun volledige papiercollectie in een kloek boek van 1,5 kilo en 403 pagina’s, waarin 130 jaar ervaring in mooi papier, 45 merken en 5 verschillende collecties zijn samengebracht. Ook de Italiaanse papierfabrikant Fedrigoni presenteert hun papiersoorten op een uitgesproken manier, in speciaal ontworpen inspiratieboeken, die qua vormgeving, druktechniek en bindwijzen een feest zijn om te doorheen te bladeren. Dit is de nieuwe manier van papier tonen. Papier wordt steeds meer een niche en collecties worden in exclusieve boeken gepresenteerd.

Papier producent Fedrigoni presenteert hun papier in prachtig vormgegeven lookbooks

Papier met structuur
Meester papiermakers als het gaat om het creëren van subtiele oppervlakken zijn de Japanners. De Japanse fabrikant en distributeur Takeo heeft in haar assortiment papiersoorten met zeer fijne structuren. De laatste papiertentoonstelling van Takeo (die zij sinds 1965 organiseren) had als thema de toepasselijke titel ‘Subtle’.

Het boek “Subtle”, ontwerp Kenya Hara, uitgegeven by Takeo. (en in te zien in e Monsterkamer).

Papier van Takeo met subtiele structuur. Photo: Yoshihiko Ueda

Embossing (structuur met een reliëf) is ook een ook een manier om papier een bepaald gevoel mee te geven. De Duitse fabriek Gmund heeft onlangs ‘Gmund Urban’ geïntroduceerd: ‘Influenced by architecture, this collection is crafted from cement and wood. Introducing a fresh take on raw materials.’ Deze serie bevat papier met echt cement, papier met houtnerf structuur en met zeer fijne micro-embossings. Back to basic, maar dan hightech. De eenvoudigste en goedkoopste manier om drukwerk een speciaal gevoel mee te geven is trouwens doormiddel van een soft touch laminaat. Een laminaat dat op ieder standaard papier is aan te brengen en echt een verrassend effect heeft.

Gmund Urban

Binden maakt een verschil
Hoe een boek in de hand ligt, maakt een groot verschil voor hoe je het ervaart. Is het zwaar, licht, soepel, stug, dik of dun? Sommige ontwerpers gaan de fout in als zij een stijf papier nogal eens in een te hoog gramsgewicht kiezen ‘omdat het niet mag doorschijnen’. Het resultaat is een boek waarvan de pagina’s als planken omslaan. Het gewicht van een boek – of zelfs van een visitekaartje, zoals we hierboven gezien hebben – is onderdeel van de tactiliteit. Om een boek lichter te maken en meer volume te geven, kan opdikkend papier gebruikt worden. Dit is papier met veel lucht. Soms lijkt een dik boek daardoor onevenredig licht als je het optilt. Andersom kan een machine coated papier gebruikt worden om een boek zwaarder te maken, dat kan een bepaalde charme hebben. Er zijn soepele en stugge bindwijzen. Soepel is koudlijm en stug is PUR. Hotmelt zit daar tussenin. Een hele populaire bindwijze is de ‘afgelijmde rug’. Hierbij wordt een genaaid boekblok afgelijmd met transparante lijm. De boekband met rug wordt weggelaten. Voordeel is dat het boek makkelijk open valt, het bladert lekker. Deze bindwijze geeft het boek ook een onaffe look, die niet door iedere lezer wordt gewaardeerd. Er zijn verhalen bekend van uitgevers die hun boeken teruggestuurd kregen, omdat de klant dacht dat het boek een misdruk was.

Boek met afgelijmde rug. Foto: Patist.nl

Tactiliteit is eigenlijk een samenspel tussen materiaal, gewicht, oppervlak, bedrukking en bindwijze. Of ben ik nog wat vergeten? O ja, de waarnemer.