Als specialist in “klassieke” producten met inhoud – ik ontwerp boek(achtig)en en ben uitgever van “echte” boeken – weet ik het nodige van papier. Omdat ik bovendien veel onderzoek deed naar en schreef over duurzaamheid en papier kwam de vraag om iets te schrijven over papierinnovatie niet als een verrassing. Maar de vraag bleek minder eenvoudig te beantwoorden dan je zou denken.

Want wat zijn eigenlijk de werkelijke innovaties van papier waar wij, ontwerpers, uitgevers en gebruikers iets aan hebben of van zien. In Google levert een zoekopdracht naar ‘papier’ en ’innovatie’ bij de eerste 10 resultaten sowieso geen recente hits op, het merendeel is 10 jaar of ouder. En als je even doorzoekt blijken die innovaties vooral te gaan over minder chemicaliën, minder water, minder energie en minder afval. Onderwerpen die verraden dat duurzaamheid, zoals ook Gert Rieder – mijn voorganger op deze plek – constateerde, een voorname driver is van papierinnovatie, duurzaam is dus een begin in dit verband.

Maar hoe zien we dit soort innovaties terug in een eindproduct. Want ook al beloven fabrikanten naast duurzame winst meestal een ‘zijdezacht oppervlak’ en een ’verbeterde leeservaring’, zichtbaar zijn ze meestal niet. Daarom moeten we innovatie breder beschouwen dan alleen het papier. Want bijvoorbeeld in het uitgeefvak zijn er wel degelijk relevante (en vaak duurzame) vernieuwingen waar het papier een voorname rol in speelt. U kunt daarbij denken aan alternatieve grondstoffen, aangepaste uitvoeringen van het eindproduct of duurzaam ontwerp.

Alternatieve grondstoffen
Al is het verwijt dat de papierindustrie debet is aan ontbossing niet helemaal terecht (voor papier gebruiken we meestal restanten – takken en bladeren – van bomen die naar de houtindustrie gaan en het hout komt bovendien uit productiebossen waarvan er in Europa meer geplant dan gerooid worden), toch is zij inderdaad een grootverbruiker. Daarom is het goed om naar vernieuwende grondstoffen te kijken. Bekende alternatieven voor hout zijn gras, bamboe en sommige mineralen (zie voor meer informatie bijvoorbeeld papierenkarton.nl).

A4 75 gr/m² 500 vel. Bron: www.paperwise.eu

Nog niet zo bekend want splinternieuw is het Nederlandse Paperwise dat papier maakt van landbouwafval. Dat zit zo, de voedingsindustrie gebruikt van landbouwgewas de zaden, vruchten, wortels en sappen, dat is bij elkaar circa 20% van de geoogste plant. De overige 80%, stengels en bladeren, gebruikt Paperwise als grondstof voor papier en karton van hoogwaardige kwaliteit dat bovendien klimaatneutraal geproduceerd wordt. Een minpuntje is wel de locatie van de fabriek, India. Daar zijn ongetwijfeld hele valide redenen voor maar het is wel een beetje jammer van het transport, maar ja, je kan niet alles hebben…

Aangepaste uitvoeringen van het eindproduct
Leuke, creatieve vondsten daargelaten staat het boeken- en tijdschriftenvak niet bol van innovaties van het niveau “pocket” (het boektype dat Penguin Books tot één van de grootste uitgeverijen ter wereld maakte). Toch is er een Nederlandse vondst die gerust innovatief genoemd mag worden, de dwarsligger. Dit ‘dwars’ ingebonden en gedrukte boekje (de tekst is gekanteld) heeft een handzaam formaat (8x12cm), een laag gewicht (34 grs dundruk papier) en blijft dankzij een ingenieuze bindwijze altijd open liggen. Het product is letterlijk zichtbaar duurzamer dan een gewoon boek, bijvoorbeeld de titel “Keerpunten” van Ian Kershaw meet als gewone paperback 15x23x5cm en weegt 968 gram, de dwarsligger van dezelfde titel meet 8x12x2,6cm en weegt 228 gram.

Designing backwards (bron: http://www.celerydesign.com)

Duurzaam ontwerp
Ervan uitgaande dat duurzaamheid in de papierindustrie inderdaad synoniem voor innovatief is kan dit onderwerp niet ontbreken. Duurzaam ontwerp in het algemeen is een kwestie van bewust notie nemen van het hele productieproces. Een interessante theorie is “Designing backwards”, ontwikkeld door Celery Design. Dit Amerikaanse ontwerperscollectief is gespecialiseerd in ontwerp ten behoeve van commerciële communicatie en onderscheidt zich al jaren door een duurzame benadering van ontwerp. Designing backwards is een denkproces voor ontwerpers. Door in gedachten te beginnen bij het einde van de levenscyclus en vandaar alle stappen terug in het proces tot de ontwerpstudio en daarvoor (denk aan papierproductie) te overwegen, leren we over de beslissingen die we te nemen hebben. Vanzelf behoedt de opgedane kennis ons voor beslissingen die duurzaam minder gunstig zijn.

Door Pieter Kers