Op vrijdag 2 september werd de summerschool die deze zomer voor de derde keer werd georganiseerd door de Leerstoelgroep Boekwetenschap en Handschriftenkunde en de afdeling Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam afgesloten met de derde Frederik Mullerlezing. In zijn lezing, Traditie in het grafisch ontwerp. Van Gutenberg tot Beeke verhaalde boekhistoricus Frans A. Janssen in een vlot betoog naar een climax, de presentatie van de uitgave Body Type.

Body Type zit in een luxe cassette.

Anthon Beeke (1940) komt nu namelijk zelf met een door drukkerij Spinhex & Industrie uitgegeven revival van zijn blote meisjes alfabet uit 1970. Zes jaar geleden plagieerde de Italiaanse in Los Angels wonende performance kunstenares Vanessa Beecroft het alfabet en gebruikte het later voor een opdracht van Louis Vuitton maar werd prompt teruggefloten door Anthon Beeke toen hij daar voor het eerst van hoorde. Beeke werd getipt over de Louis Vuitton publicatie door Fritz Franz Vogel, een Zwitserse hoogleraar typografie en auteur van een aantal werken over menselijke en erotische speelalfabetten. Het werd binnen twee maanden achter gesloten deuren in de minne geschikt: Het bij Charta verschenen fotoboek VBLV uit 2007 is uit de handel genomen en haar letters mogen niet meer worden gebruikt. Beecroft die werd geboren in 1969, toevallig hetzelfde jaar dat Beeke zijn alfabet gedeeltelijk liet fotograferen in de gymzaal van de Rietveld academie – een tweede sessie mocht niet meer van de toenmalige directeur van de academie, typograaf Dick Dooijes en moesten ze uitwijken naar een fotostudio in Den Haag – heeft het ongeautoriseerd kopiëren toegegeven, Louis Vuitton wist van niks.

In de gymzaal van de Rietveld academie, 1969.

Voor de heruitgave die eigenlijk gepland stond voor 2009, precies veertig jaar nadat het oorspronkelijke alfabet werd gefotografeerd door Geert Kooiman liet Beeke ook cijfers, Naked Numbers door Arjan Benning fotograferen. Die ontbraken namelijk (uit kostenoverwegingen) in het oorspronkelijke alfabet dat hij in lijn met zestiende eeuwse fantasieletters als tegenhanger op Wim Crouwels New Alphabet (1967) op basis van de Baskerville Old Face (1768) met haar typische verdikkingen, versmallingen en schreven creëerde. Het blote meisjes alfabet van Anthon Beeke en het New Alphabet van Wim Crouwel (1928 – het geometrische lettertype Futura en Crouwel stammen opvallend genoeg uit hetzelfde jaar) waren confronterende statements die indertijd beide werden gelanceerd door Pieter Brattinga in de Kwadraat-Bladen van steendrukkerij De Jong & Co. In navolging van de oproep van Letraset afwrijfletters voor nieuwe lettertypes vroeg Brattinga ook aan Nederlandse ontwerpers zich te buigen over een alfabet dat paste bij de moderne tijd. Een van de eerste reacties kwam van Wim Crouwel.

De opkomst in de jaren zestig van nieuwe zettechnieken bracht Crouwel ertoe te experimenteren met lettervormen, aangepast aan de kathodestraalbuistechniek. Het ontwerp van Crouwel was een filosofische studie naar een letter voor de toekomst, die gelezen moest kunnen worden door de computer die op komst was. Het ging hem om een poging de verwachte nieuwe techniek in tekens zichtbaar te maken. Het was een visionair alfabet. De letters van Beeke gebaseerd op vunzige speelkaarten waren een directe uitdrukking van wat er in die jaren speelde, van een nieuwe, bevrijdende jeugdcultuur die er was ontstaan. Ze weerspiegelden de opwindende onrust die er heerste. In het zomernummer van 1971 van het Amerikaanse cult magazine Avant Garde (van het gelijknamige lettertype) is het complete blote meisjes alfabet, overigens in tegenstelling tot die speelkaarten gewoon onschuldige jaren zestig erotiek, nogmaals verschenen onder de titel Belles Lettres Photo-Alphabet.

Crouwels New Alphabet leidde in 1967 ook direct tot een reactie van Gerard Unger (1942). In een tegenvoorstel dat ook als Kwadraatblad werd gepubliceerd stelde Unger: ‘Met de invoering van een nieuw alfabet eist men een aanpassing van de mensen.’ New Alphabet bleek vrijwel onleesbaar. ‘Het zou logischer zijn een aanpassing van de machine te eisen.’ Hij pleit voor het bewerken van de ‘oude’ lettervormen. We hebben later mogen constateren dat in tegenstelling tot Crouwel en Beeke, Gerard Unger wel echt voor letterontwerper in de wieg was gelegd.

Naked Number 2

Lettertypen kennen vaak twee soorten cijfers, tabelcijfers en uithangende (mediaeval) cijfers die beter opgaan in lopende tekst. Body Type kent ook twee soorten cijfers. Als contrast met de letters die zijn opgebouwd uit louter naakte blanke jonge vrouwenlichamen worden de cijfers nu naast een versie met nieuwe blote meisjes uit de eenentwintigste eeuw ook gevormd door de lijven van jonge naakte donkere mannen. Beecroft gebruikte in tegenstelling tot Beeke ook al modellen met een donkere huidskleur voor Louis Vuitton. De negen cijfers worden uitgebeeld door negen modellen. Behalve make-up en lichaamsbeharing geven de lengte van de ledenmaten duidelijk het verschil aan tussen de foto’s uit 1969 en 2009. In de making off zie je dat de zwarte mannen boven Anthon uittornen terwijl vrouwen uit ’69 op gelijke voet staan. Dat is waarschijnlijk ook de reden dat de mannen-cijfers iets kleiner zijn afgebeeld om zo toch dezelfde kapitaalhoogte te bereiken met de door de meisjes gevormde letters.

Fotosessie 2009 in Studio ISA.

Anthon Beeke werd begin 2009 betreurenswaardig getroffen door een herseninfarct waardoor zijn project niet op tijd afkwam. Na een lange revalidatie en met behulp van vrienden kon het project dit jaar weer opgepakt worden. Ondanks technieken als Photofont wordt het lettertype (nog) niet digitaal beschikbaar gesteld en verschijnt het alleen in een door René Knip die ooit bij Beeke werkzaam was, ontworpen publicatie. Body Type met een voorwoord van Wim Crouwel en een inleiding door oud-Volkskrantredacteur Willem Ellenbroek is te bestellen bij Nijhoff & Lee (125 euro). Alle letters zijn nu in kleur. In 1970 werden alleen de zwart wit foto’s gepubliceerd. Als tegenprestatie voor het gebruik van enkele letters retoucheerde de ontwerper van het Belgische festival Manifesto in 2006 de kleurenfoto’s die wel al in 1969 werden gemaakt maar het was destijds veel te kostbaar om ze te reproduceren. Deze ruil gaf Anthon de stimulans om het idee van een revival dat hij al eerder had – hij wilde het alfabet eigenlijk helemaal opnieuw maken met dezelfde meisje van toen, een soort bold versie – door te zetten. Grafisch ontwerper Peter Bil’ak maakte dit jaar een font, toevallig ook Body Type geheten dat door één vrouw wordt uitgebeeld dat zo’n bold versie kent. Hij maakte ook een soortgelijke Dance Writer App voor iPhone en iPad.

Spinhex & Industrie bestond in 2009 honderd jaar omdat Drukkerij Industrie, een van de twee drukkerijen, die in 2001 fuseerden in 1909 te Amsterdam werd opgericht; Drukkerij Spinhex werd in 1959 gestart door de heren Spin en Hexspoor. Deze Hexspoor was een jongere broer van de oprichter (in 1945) van de gelijknamige boekbinderij in Boxtel. Spinhex & Industrie had ook net de beschikking gekregen over een drukpers met een persformaat van 70 x 100 cm en wilde daarom graag laten zien hoe groot ze wel niet konden drukken. Al brainstormend kwamen de huidige directeuren Tim Beijer en Ruud Minis die Drukkerij Industrie in 1990 overnam van Maarten van den Ende die geheel in tijdsgeest met jaren zeventig enige tijd had gepoogd de drukkerij op sociocratische grondslag te laten besturen, op het idee dan ook een groots ontwerper te vragen. Anthon Beeke werd benaderd. De jubileumpublicatie is naast een eerbetoon aan de levende legenden Beeke en Crouwel ook een verslaglegging van het vakmanschap van de drukker. Spinhex & Industrie wilde de typograaf (zetter) en drukker weer zichtbaar bij elkaar brengen. Deze twee professies waren vroeger verenigd binnen één bedrijf maar de afgelopen decennia bleef de drukker drukken maar de functie van de zetter werd overgenomen door de (externe) grafisch ontwerper. Beeke noemde zichzelf vaak communicatie artiest in plaats van vormgever.

Body Type bevat een afscheurblok met letters waarmee je slingers kunt maken.

Body Type bestaat uit een kloeke doos gemaakt door Kilsdonk Kartonnen Dozen van 31 x 31 x 6 cm en bevat drie onderdelen: de letters van toen en de cijfers van nu afzonderlijk op kaarten van 30 x 30 cm in full colour gedrukt met op de achterzijde hetzelfde karakter uit het font van Wim Crouwel, een door Boekbinderij Patist gesingerde cahier (30 x 30 cm) met het verhaal over het ontstaan en de geschiedenis van het alfabet en een afscheurblok met de letters waarmee je slingers kunt maken om zo dit alfabet tot leven te brengen in woord en tekst. Net zoals bij het bordspel Scrabble zitten de veelvoorkomende letters vaker in het blok. De Kwadraat-Bladen van drukkerij De Jong & Co hadden destijds een formaat van 25 x 25 cm.

De met een papieren band hermetisch afgesloten luxe cassette lijkt op het eerste gezicht geen boven of onderkant te hebben. Met een touwtje maak je de doos op een La vache qui rit achtige wijze open. Anthon zou zeggen, ‘de doos wordt ontmaagd’. Speciaal voor het geluid dat dit openscheuren zal maken koos René Knip Moon van Gmund dat twee keer met een fluorinkt werd bedrukt en daarna met de rode steunkleur Pantone Red 032. Daar overheen kwam in een gouden foliedruk een dichtregel bedacht door Willem Ellenbroek en Knip gezet uit de New Alphabet van Crouwel. Helaas bleek dit in eerste instantie toch iets te veel van het goede, de foliedruk beschadigt snel en bladdert af waardoor de uitgave vrijdag bij de presentatie op de valreep toch nog niet klaar was. Met een andere lettertype had je eventueel nog kunnen zeggen dat het het gevolg van het experiment was maar de New Alphabet is een letter die nu juist strak gebruikt moet worden. Deze week wordt aan een oplossing gewerkt zodat de uitgave gedistribueerd kan worden. De akoestiek van het papier is dus net zo belangrijk als het gevoel. De doos die omplakt werd met Chromolux is daarom door Bron Drukwerkveredeling afgewerkt met een soft touch laminaat dat een parafine-achtige uitstraling geeft.

Er werd voor de uitgave maandenlang gezocht naar een papier dat soepel als een huid aanvoelt. Er werd gedacht aan Lessebo Design Smooth van Igepa waar Spinhex & Industrie Items bijvoorbeeld op drukt, en een kunstdruk als Job Art van Scheufelen maar die papiersoort wordt bijna niet meer gemaakt. Er werden proefdrukken gemaakt op Muncken Lynx maar dat papier bleek een sterk blauw effect te hebben waardoor de meisjes er ongezond uit kwamen te zien. Zodoende koos men uiteindelijk om te drukken op het mischien op het eerste gezicht voor de hand liggende Hello Mat 400 g/m2 voor de kaarten en omslagen en 150 g/m2 voor het binnenwerk van het cahier en het blok met de losse letters waarvan de achterzijde met Pantone 874 goud in volvlak werd bedrukt. Dit papier werd voor een aanzienlijk aandeel beschikbaar gesteld door Paperlinx (Proost en Brandt en BührmanUbbens). Omdat voor het omplakken van de doos een eenzijdig gestreken papier nodig was werd daar een andere papiersoort voor gebruikt maar het soft touch laminaat geeft uiteindelijk dezelfde uitstraling als het Hello Mat. In de publicatie zitten onder andere in de combinatie van de letter illustraties initialen van verschillende medewerkers aan het project verstopt. Een gimmick die aanvankelijk door Anthon werd geïnitieerd maar Knip en beeldbewerker Roel van Houten van Spinhex & Industrie ook (stiekem) overnamen.

In de publicatie zitten initialen verstopt.

Na de lezing van Janssen die eindige met een ‘chaotisch ontwerp’ van Niels Biersteker uit 1997 waar de letter ‘O’ uit het naakte meisjes alfabet in voorkwam gaf René Knip een korte inleiding over Body Type. Knip toonde een aap, noot, mies leesplankje waar Wim (Crouwel) en Tony (Anthon) in waren verwerkt en een Hebreeuwse variant omdat volgens Knip het New Alphabet van Crouwel toch overduidelijk op deze karkaters gebaseerd is [sic]. Onder een slideshow met foto’s van Ed van der Elsken die in 1969 een reportage maakte van de fotosessie op de Rietveld academie was Physical gezet van Olivia Newton-John. Knip eindige vervolgens met de punt van het blote meisjes alfabet die in haar eentje gevormd wordt door de toen 8 of 9 jarige dochter Tinelou van Ed van der Elsken. Levenspartner Lidewij Edelkoort van Anthon Beeke had met haar medewerkers ook een slideshow – opgedragen aan Vanessa – gemaakt met verschillende woordbeelden met gevoelswaarde. Uiteindelijk overhandigde Anthon Beeke het eerste exemplaar van ‘het ding van Pandora’ aan Wim Crouwel. (Als Beeke vanwege afasie die hij overhield aan het infarct niet meer op een woord kan komen wordt het gewoon ‘ding’.) Wim Crouwel typeerde het naakte meisjes alfabet als een lyrisch antwoord op zijn New Alphabet dat alleen uit ratio en logica bestond.

door Martijn Oostra

Body Type is te bestellen bij Nijhoff & Lee (125 euro).