Wat is je favoriete papier en waarom? Hoe belangrijk is de papierkeuze in de ontwerpen die je maakt? Besteed je veel tijd aan het uitzoeken van papier?
Ik heb geen specifieke voorkeur voor een bepaalde papiersoort.

Papier bestaat in een groot aantal verschillende soorten met even zovele karakteristieken en eigenschappen. Bij drukwerk gaat het karakter van de vormgegeven gedachten en ideeën – teksten en beelden – een subtiele, maar tegelijk onlosmakelijke verbinding aan met het karakter van de drager: het papier. Het is de kwaliteit van deze verbinding, die in belangrijke mate de (eerste) indruk van het gepresenteerde bepaalt. Het maken van een papierkeuze is daarom ook niet los te zien van het denken over inhoud, bedoeling en betekenis, over het visuele concept, formaten, lettertypes, corpsgrootten, illustratietechnieken of kleuren.

Papier speelt soms de hoofdrol en eist dan alle aandacht op. Het bewerkstelligt tactiele en visuele indrukken: het is dik of dun, glad of ruw, soepel of stug, licht of zwaar, zacht of hard, sterk of kwetsbaar, mat of glanzend, helder of donker, wit of gekleurd, meer of minder doorschijnend, regelmatig of onregelmatig van structuur, schoon of stoffig. Het omslaan van een bladzijde, het uitvouwen van een vouwblad, het openscheuren of -snijden van een enveloppe, het afscheuren of -knippen van een antwoordkaart en het beschrijven van een briefpapier: het maakt geluid. Ook ons reukorgaan wordt aangesproken: sla maar eens een boek open en snuif die geur van papier en inkt op … Papier bepaalt of een afbeelding op de ondergrond ‘staat’ of erin wordt opgenomen. Het versterkt of verzwakt kleurindrukken of contrasten. Het reageert op licht en vocht, op vouwen, scheuren, kreuken, prägen, stanzen, snijden, op bedrukking met inkt, vernis, lak of folies.

Maar op hetzelfde moment dat onze aandacht uitgaat naar een tekst of een beeld, treedt het papier bescheiden terug naar de achtergrond. Het staat weliswaar nog ergens op het toneel, maar niet langer in de schijnwerpers. Het figureert.

Bij een goede papierkeuze speelt het papier beide rollen: het is hoofdrolspeler en figurant tegelijk. Bij een papierkeuze, gemaakt op louter praktische gronden (ruimschoots verkrijgbaar, scherp geprijsd, probleemloos te bedrukken en te verwerken) kan het papier als drager nauwelijks iets toevoegen. Het speelt geen enkele rol, is en is buiten beeld. Welke mogelijkheden daardoor zijn blijven liggen, is vaak moeilijk uit te leggen.

Hoe dan ook: het maken van een goede papierkeuze vraagt aandacht, zorgvuldigheid, kennis en vasthoudendheid van de ontwerper, inzet van papierleverancier, drukker en binder en – last but not least – bereidwilligheid van de opdrachtgever.

Dat kost veel tijd en energie.

Kun je een voorbeeld geven van een ontwerp dat je hebt gemaakt, waarbij papier een bijzondere of juist heel functionele rol speelt?
1+1=3. Tijdens de Frankfurter Buchmesse in 1993 werd speciale aandacht geschonken aan de Nederlandstalige literatuur. In de wetenschap, dat in Nederland niet alleen goede boeken worden geschreven, maar ook ontworpen, geïllustreerd en geproduceerd, namen Robert van Rixtel en ikzelf het initiatief tot een uitgave die beoogde al die kwaliteiten ten toon te spreiden. De titel duidt op de constatering dat een constructieve samenwerking tussen twee groepen – auteurs en boekproducenten – meer oplevert dan de som der delen.

1+1=3. Idee en realisatie: (Z)OO Produkties / UNA. Ontwerp band en stofomslag: UNA (Hans Bockting). Fotografie omslag: Diana Blok. Papier: Pordenone 150 g/m2 (Grafisch Papier). Druk: Rosbeek. Bindwerk: Spiegelenberg.

Voor het stofomslag wilde ik dat visualiseren door de beeltenis van de vrouw op de buitenzijde letterlijk te laten samengaan met die van de man op de keerzijde. Het papier moest daartoe plaatselijk transparant worden. Dat herinnerde mij eraan, dat ik ergens nog een enveloppe moest hebben – waarschijnlijk uit de vijftiger jaren – waarbij door middel van een olieachtige substantie die het papier plaatselijk doorzichtig maakte, een venster gemaakt was.

Na enige experimenten met boter, olijfolie en wat dies meer zij, bleek lijnolie de oplossing. In tegenstelling tot andere producten, verhardde die namelijk na enige tijd. De gerasterde reproductie van een inktvlek is in zeefdruk op het met de afbeeldingen voorbedrukte ongestreken papier aangebracht.

Affiches ICA
Voor het toenmalige Institute of Contemporary Arts in Amsterdam ontwierp UNA een reeks tentoonstellingsaffiches. Low budget: maximaal twee drukgangen. De eerste twee affiches uit de reeks zijn uitgevoerd op zeer licht en doorschijnend eenzijdigglad offset. Door de affiches direct over de op de borden achtergebleven oude affiches heen te laten plakken, blijven fragmenten van die oude affiches zichtbaar. Bij regen duidelijker dan bij droog weer. Alleen de in zilver, goud en dekwit gedrukte delen zijn niet transparant, dekken de ondergrond af en blijven leesbaar. Toeval bepaalde welk affiche schuilgaat achter het ICA-affiche. Het papier is hier vrijwel immaterieel geworden.

Affiches ICA. Ontwerp: UNA (Hans Bockting, Will de l’Ecluse). Zeefdruk: Bernard Ruygrok.

Affiches ICA. Ontwerp: UNA (Hans Bockting, Will de l’Ecluse). Zeefdruk: Bernard Ruygrok.

Affiches ICA. Ontwerp: UNA (Hans Bockting, Will de l’Ecluse). Zeefdruk: Bernard Ruygrok.

Ando agenda 2016
In deze bureau-agenda is één zijde van elk blad gewijd aan de nacht, de keerzijde aan de dag. Om toegang te krijgen tot de dag moeten de uitslaanders worden omgevouwen.

Voor deze productie is gekozen voor 120 g/m2 Cocoon Offset, een extra wit ongestreken offset, geproduceerd met 100% gerecycleerde post-consumer vezels. Het inktvrij maken van het afvalpapier gebeurt volledig chloorvrij op een ecologisch verantwoorde manier. De uitzonderlijke witheid, het zeer gladde oppervlak en de excellente bedrukbaarheid maken dit materiaal uitermate geschikt voor de zware, gedetailleerde bedrukking in vier Pantonekleuren.

Om te voorkomen dat vanwege de uitslaanders het boekblok in de rug de helft dunner zou worden en er met de belijming problemen zouden ontstaan, is door Binderij Hexspoor een speciale manier van afwerking bedacht. De plano drukvellen zijn, vóór het vouwen tot katernen van acht pagina’s, plaatselijk doorsneden.

Ando agenda 2016. Idee, ontwerp en opmaak: Bockting Ontwerpers. Papier: Cocoon Offset 120 g/m2 (Antalis). Druk: Ando Graphic. Bindwerk: Binderij Hexspoor

Ando agenda 2016.

Ando agenda 2016.

Ando agenda 2016.

Kun je een ontwerp van een andere ontwerper aanwijzen waarvan de papierkeuze je aanspreekt?
Bij een geslaagd ontwerp is altijd sprake van een perfecte samenhang tussen inhoud en vorm. Materiaalkeuze speelt bij de vormgeving natuurlijk een belangrijke rol, maar concept, proporties, lettertypes, corpsgrootten, illustraties, kleuren, materiaalkeuze, druk- en bindtechniek en afwerking zijn van net zoveel belang. Wat mij aanspreekt in een ontwerp is dus nooit het papier op zich.

Om een voorbeeld te noemen: bij de catalogus die Irma Boom maakte voor Weaving as Metaphor van Sheila Hicks, is de papierkeuze natuurlijk een belangrijke factor, maar het is de ingreep in het papier – het bewerken van de sneden van het boekblok met een frees – en niet het papier zelf, die het meest in het oog springt.

Zijn er dingen die je mist in het huidige aanbod van papier?
Bepaalde zeer lichte, soepel vallende papiersoorten met een gelijkmatige opaciteit, zoals bijvoorbeeld Reference of Reprobank, zou ik graag weer terugzien. Verder zou het wenselijk zijn dat ten behoeve van de continuïteit in bijvoorbeeld huisdrukwerk een (desnoods beperkt) aantal papierreeksen met daarbij behorende enveloppen gegarandeerd leverbaar is.

Wat is je grootste frustratie op het gebied van papier?
1. Het vrijwel ontbreken van een betrouwbaar, overzichtelijk en actueel overzicht van beschikbare papiersoorten, gramgewichten en afmetingen.

Het is vanwege de onophoudelijke veranderingen in de papierwereld natuurlijk best te begrijpen dat het voor de gemiddelde papierleverancier inmiddels praktisch ondoenlijk is geworden om de bij de realisatie van drukwerk betrokkenen allen te voorzien van een werkelijk bruikbaar instrumentarium in de vorm van een monstercollectie. Een collectie die dan ook nog met regelmaat moeten worden geactualiseerd. Het toezenden van vrolijke flyers, folders, kaarten en wat dies meer zij biedt geen werkbaar alternatief, maar wekt meestal slechts irritatie op.

2. De productie van boeken wordt in toenemende mate ondergebracht in een ver en ontoegankelijk buitenland bij bedrijven waarmee geen rechtstreeks contact mogelijk is of wenselijk geacht wordt. Communicatie over materialen beperkt zich dan doorgaans tot een indicatie van je wensen in deze. Je moet het maar doen met hetgeen ter plaatse voorhanden is. Daar kan een papierleverancier uit Nederland helaas ook niet veel aan veranderen.

Is het voor ontwerpers makkelijk of juist moeilijk om aan informatie over papier, papiermonsters en/of collecties te komen?
De constante veranderingen in het aanbod en de namen van papierleveranciers maken het voor ontwerpers buitengewoon lastig, zoniet onmogelijk, om in eigen huis de informatie over beschikbare soorten up-to-date te houden. Daar komt bij dat papierleveranciers voor eenzelfde papierfabrikaat onderling verschillende merknamen hanteren. Het gevolg: een bepaalde papiersoort is bij leverancier A niet langer leverbaar, bij leverancier B onder een andere naam echter wel. Maar dat vertelt leverancier A je natuurlijk niet …

Met één algemeen geldende naam en beschrijving voor elke soort zou dat probleem opgelost zijn. Ik zie de marketingdames en –heren al huiveren…
Gelukkig hebben we De Monsterkamer, waar dat overzicht wel voorhanden is en bestaan er daarnaast nog enkele drukkerijen die zo’n overzicht bijhouden. Je moet er de deur voor uit, maar dat is, aangezien we toch te veel zitten, wel een voordeel. Bovendien zie je nog eens iemand.

Hoe zie je de toekomst van papier?
Papier heeft evenveel toekomst als baksteen, beton, hout, staal, glas en verf. Je kunt er namelijk van alles van maken.
Voor papier als drager van informatie is toekomst, zolang er nog voldoende mensen zijn die gedrukte boeken en tijdschriften willen lezen en wij een werkelijk betrouwbare, duurzame vorm van archivering nodig hebben. Een gedrukte publikatie biedt een reeks ervaringen die een digitale publikatie ten enenmale ontbeert. Het ‘gevoel’ van het papier is er daar slechts één van.

Door Hans Bockting