Duurzaamheid is al jaren een issue in de (Nederlandse) papier- en kartonindustrie. Geïnitieerd door het Informatiecentrum Papier en Karton is het project “Duurzaam boek” gestart, het eerste wetenschappelijk verantwoorde onderzoek naar de milieu-impact van boeken in Nederland. Het initiatief maakt deel uit van het grotere project “Energietransitie Papierketen” dat door proces- en productverbeteringen, recyclage van reststromen en optimalisering van de logistiek in de keten 50% minder energiegebruik in 2020 wil bereiken.

Duurzaam boek brengt de hele productieketen (papierfabrieken en –handel, grafische productie, uitgevers, ontwerpers, distributie en recyclage) bijeen. Inspiratie, bewustwording, transparantie, samenwerking en verduurzaming staan centraal in dit op de keten gerichte initiatief. De resultaten worden na afloop aan de uitgeverijbranche en andere belanghebbenden (zoals ontwerpers in het algemeen) gerapporteerd. Het project valt uiteen in twee hoofdfases, namelijk onderzoek en realisatie.

Onderzoek
Voor het onderzoek (dat een ontwerpinvalshoek heeft, zie verderop) verrichten deskundigen van het Kenniscentrum Papier en Karton een nulmeting van de milieubelasting (door m.n. grondstoffen en energie) van vier modelboeken. Tegelijk is er literatuuronderzoek naar een aantal andere relevante kwesties waaronder recyclage, de milieu-impact van digitaal lezen en alternatieve productsoorten (denk bijv. aan dwarsliggers) en materialen. Van de resultaten van deze onderzoeken wordt een rapportage én een richtlijn voor de realisatie van duurzame boeken opgesteld.

Realisatie
Met de resultaten en adviezen van het onderzoek gaan de uitgevers en hun ketenpartners aan de slag. De uitgevers kiezen vier (nieuwe) titels die volgens de opgestelde richtlijnen geproduceerd worden. De doelstelling is te komen tot een efficiënter en transparanter productieproces waarin door ketenpartners gezamenlijk bewuste duurzame keuzes worden gemaakt. Tijdens de realisatiefase worden zij en andere betrokkenen (grafische producenten, ontwerpers en opmakers) bijgestaan door een tweetal deskundigen (waaronder ondergetekende). Het gewenste resultaat: vier duurzamere boeken waarbij de bereikte mate van verduurzaming na de productie wordt gemeten.

Naast duurzamere boeken zal “Duurzaam boek” een checklist voor de duurzame realisatie van boekproducten opleveren. Daarin worden tevens vergelijkingen gemaakt met alternatieve verdienmodellen en boekvormen (zoals Printing on Demand-uitgaven, Dwarsligger en digitale boeken). De checklist is bestemd voor uitgevers en andere betrokkenen zoals ontwerpers en producenten. Alle resultaten, aanbevelingen en de checklist worden samen met de boeken komend najaar op verschillende gelegenheden (o.a. op de Buchmesse) gepresenteerd.

Het ontwerp als invalshoek
Duurzaamheid wordt in het onderzoek niet alleen uitgedrukt in technische termen als carbon footprint of de hoeveelheid co2-uitstoot tijdens de levenscyclus van een product. Er wordt als keteninitiatief ook gekeken naar materiaalsoort en -gebruik, productieprocessen, afval en de bijbehorende energie en recyclage. Om dit inzichtelijk te maken is een ontwerp-perspectief de basis van het onderzoek, namelijk het zogenaamde LiDS-wiel (Lifecycle Design Strategy). Deze aan de TU-Delft ontwikkelde methode belicht acht invalshoeken die een rol spelen bij duurzaam ontwerp. De kerngedachte is dat de keten goed op elkaar moet aansluiten (en dat schakels kunnen én moeten profiteren van elkaars kennis). De acht invalshoeken hebben betrekking op de volgende aspecten van productontwerp:

• functie van het product

• materiaalkeus

• materiaalgebruik

• productie(techniek)

• distributie

• milieubelasting tijdens gebruiksfase

• levensduur van het product

• mogelijkheden na levensduur

De ontwerper speelt in deze benadering een essentiële rol omdat die bij uitstek in de positie is de keten te overzien en in functie daarvan te beslissen. Zodoende kan de ontwerper een voorname rol spelen in de duurzaamheid van een eindproduct. In de eindrapportage van Duurzaam boek zal voor deze rol speciale aandacht zijn.

Planning van het project
Op dit moment is de onderzoeksfase van “Duurzaam boek” in volle gang, in april start de realisatiefase en in het najaar van 2012 zullen de vier duurzame boeken gereed zijn. De boeken en de eindrapportage worden onder meer op de Frankfurter Buchmesse aan de wereld gepresenteerd. Tijdens het project wordt informatie over het project en de voortgang gepubliceerd op de websites van het Informatiecentrum Papier en Karton en van Duurzaam uitgeven. Op die laatste site is ook informatie terug te vinden over het LiDS-wiel en andere duurzame (ontwerp-) strategiëen.

door Pieter Kers