‘Milieubewustzijn draait om mensen, niet om certificaten’, zegt Lou Niesten van wie ik het stokje in deze blog-estafette van overneem. Daar kan ik van harte mee instemmen, immers: als je je bewust bent dat ieder product, dienst of mens een omgeving, een milieu heeft – dan ben je toch milieubewust bezig? Het milieu is de omgeving waarin iets verkeert, en kan vele vormen aannemen: de maatschappij, de onderwereld, de kennissenkring, de demi-monde, de mannenwereld om maar een paar voorbeelden te noemen. Of, als we het biologisch beschouwen, het leefklimaat van mens, dier en plant. Is niet ieder product dat gewenst wordt vanzelfsprekend een milieuvriendelijk product?

Papier is het basismateriaal voor de drukwerkindustrie, drager en verschaffer van informatie. De toepassingsmogelijkheden van papier zijn onbegrensd. Dat geldt niet alleen voor de talloze variaties in toepassingen binnen de grafische industrie, ook buiten het grafische milieu is er grote belangstelling voor papier als drager of als zelfstandig beeldend middel.

Er is misschien geen enkel ander materiaal dat wereldwijd in een eindeloze cyclus zoveel hergebruikt wordt. (Bedrukt) papier is feitelijk geen afval, maar een grondstof.

De relatie tussen papier en milieu geeft een eindeloze hoeveelheid interessante invalshoeken. De toepassingen buiten het strikt grafische milieu is het onderwerp van dit artikel.

Er bestaan grote overeenkomsten tussen papier en textiel, bijvoorbeeld wat herkomst en samenstelling betreft. Papier wordt gemaakt van cellulose, de celstof waaruit al het plantaardige in de natuur is opgebouwd. Cellulose vormt ook basismateriaal voor een grote groep textielen: katoen, vlas en rayon. Het belangrijkste verschil tussen papier en textiel zit in de samenhang. In de textielindustrie worden zowel de natuurlijke als synthetische cellulosevezels samengedraaid tot garens en krijgen met behulp van weef- of breimachines een samenhang in banen stof; daardoor wordt textiel soepeler en sterker dan papier.

In tijden van oorlog of crisissituaties zijn papieren kledingonderdelen gebruikt als goedkope vervanging van textiel. In de winter werden oude kranten onder de jas gedragen ter vervanging van een trui of warme voering. Slecht gesalarieerde kantoorklerken droegen manchetten van papier die het voordeel hadden dat ze ook nog als notitiepapier gebruikt konden worden.

In de 19^de eeuw droegen Weense dames ‘kanten’ kragen tijdens uitstapjes in de bergen. Tegenwoordig kan de korte levensduur van papieren textielvervangers om hygiënische redenen een voordeel zijn: wegwerpartikelen zoals schorten, overalls, ondergoed, maandverband, zakdoekjes en handdoeken.

De beperkte levensduur maakte papieren kleding ook bij uitstek geschikt om feestkleding van te maken. Kostuums van crêpepapier worden nog altijd gebruikt voor toneelstukken, kinderfeestjes en optochten.

In de late jaren van 1960 experimenteerden textiel- en modeontwerpers met het gebruik van papieren kleding en accessoires, maar echte ‘paper fashion’ blijft een uitzondering.

Papier-maché kennen we in Nederland vooral van de carnavalswagens. De geschiedenis van de vervaardiging van dit materiaal, gemaakt op basis van papier en lijm, leert ons dat het door rijk én arm gebruikt werd (en wordt) en zeker niet bedoeld is als goedkoop surrogaat voor armoedzaaiers. Koningen en keizers omringden zich met kunstzinnige meubels en objecten van papier-maché. Oorspronkelijk waren het Franse vrouwen die papierafval kochten van uitgevers en boekbinders en bewerkten door erop te kauwen (mâcher Frans: kauwen). Dat was nog voor de uitvinding van machines die papier konden fijn malen. In de 17^de eeuw waren Franse handwerklieden, als eersten in Europa, geïnteresseerd in papier-maché voor commerciële toepassingen, zoals meubels en siervoorwerpen en als imitatie van stucwerk en gipsdecoraties. Vooral de Franse snuifdozen waren zeer geliefd. In Rusland waren Peter de Grote en Catharina de Grote geestdriftige verzamelaars en zij richtten in hun Rijk papier-machéfabrieken op. Het zou me niet verbazen als de façades van de ‘Potemkindorpen’ geheel uit papier-maché waren opgetrokken. Ook in Duitsland werd een dorp van voorgefabriceerde huizen van papier en in Noorwegen zelfs een kerk opgetrokken. De Duitse huizen bleven ondanks de regen een tijdje bewaard, de kerk hield het zelfs 37 jaar vol.

Noodgeld
Filatelisten kennen de ‘Rode Kruis uitgifte 1920’, postzegels die zijn gemaakt van Letlands papiergeld. De Republiek Letland drukte direct na haar onafhankelijkheid in november 1918 eenzijdig papiergeld van 1, 3, 5 en 10 roebel. Toen dit geld niet langer nodig was werd de onbedrukte achterzijde gebruikt om postzegels van te maken.

De enorme hoeveelheid Duits inflatiegeld dat na 1923 beschikbaar kwam bevatte grote partijen eenzijdig bedrukte 1000 mark biljetten. Dit inspireerde een horeca ondernemer uit Simpelveld om er drank- en spijskaarten van te maken. In Duitsland zelf werd het geld eveneens volop hergebruikt om er bijvoorbeeld wijnetiketten, lidmaatschapskaarten, reclamebiljetten en entreekaarten van te maken. Andersom werd bestaand drukwerk gebruikt om er bankbiljetten van te maken.

Papier blijft tot de verbeelding spreken als alternatief materiaal voor talloze toepassingen. Vaak uit nood geboren, om daarna soms een zelfstandig leven te gaan leiden.

Papier is geduldig!

Literatuur:
Over hergebruik van geld:
Ed van Gelder, Papier…’om te roulleren voor en in stede van contant geld’, Zutphen 1990.
Arnold Keller, Das Notgeld der deutschen Inflation 1923, (Reprint 2004).
Over papier-maché:
http://users.coditel.net/ellen/historiek.htm
Over papieren kleding:
Marjan Unger, Kleding van papier; voordeel van een kort bestaan, Zutphen 1987.
Eveline Broekhuizen in: Textiel Plus, Nr. 207, Voorjaar 2009, p. 22-23.